Odpowiedzi na takie stanowisko władz zmierzające do zmniejszenia roli Kościoła w kraju udzielił prymas w czasie kazania wygłoszonego 18 sierpnia 1959 roku w Malborku. Posłużył się w tym celu po raz kolejny historyczną przenośnią by odpowiednio scharakteryzować postępowanie władz wobec Kościoła. W tym kazaniu Krzyżacy pełnili rolę władzy. Konkluzja jaką wyciągał prymas nasuwała się sama . Władze prowadzące politykę antykościelną skazują się na zniszczenie. I wskazywał przykład historyczny dobitnie wskazujący bezsens przemocy: „ Patrzcie na zamki wyniosłe gdzie gnieździła się pycha ufająca w żelazo i stal. Gdzie są c , którzy z tych zamków władali potęgą przemocy i nienawiści. Nie ma po nich śladu. Na gruzach nienawiści wyrosła Boża Miłość .
Bóg rządzi narodami a nie taka czy inna wola ludzka .Bóg szanuje ludzką wolę , ale tylko dobrą wolę “( 31 ) .
Sprawą niezwykle istotną dla kierownictwa partii jak i samego I sekretarza była kwestia świeckości szkoły – tej problematyce poświecił swój referat Władysław Gomułka. Po październiku 1956 roku jak stwierdził władze zgodziły się na wprowadzenie lekcji religii do programu szkolnego. Jednak stosunkowo szybko zorientowano się że ustępstwa wobec Kościoła poszły za daleko. Z tego też powodu przeciwko lekcjom religii w szkole wystąpił I sekretarz partii. Według niego obraz sytuacji jest nazbyt jasny. „Tysiące nauczycieli przeciwstawiło się przenikaniu do szkół klerykalnego obskurantyzmu, walcząc o rzetelne laickie wychowanie młodego pokolenia. W Polsce Ludowej szkoła należy do państwa a nie Kościoła – jest szkołą państwową. Oznacza to że jedynym gospodarzem szkoły jest państwo. Należy z całą siłą napiętnować wszelkie próby zakłócania pracy szkoły, stanowczo im przeciwdziałać. Nikt a szczególnie ci którzy uciekają się do gwałtu , stosując pogróżki pod adresem nauczycieli , usiłują ich zmuszać do nie stosowania zarządzeń władz państwowych nie może liczyć na pobłażliwość i bezkarność.Wojny z Kościołem nie szukamy. Daliśmy tego aż nadto dowodów. Ale nie pozwolimy, aby określona część hierarchii kościelnej i duchowieństwa pozostająca pod wpływem wrogich Polsce Ludowej kół watykańskich dążąca do celów nie mających nic wspólnego z religijną misją Kościoła, podważała porządek prawny i ustrój polityczno społeczny naszego kraju. Mogą się z nim nie zgadzać tylko chore sfanatyzowane głowy, które śnią o średniowiecznej supremacji kościoła nad państwem „ (32).
Do tej samej jakże istotnej kwestii powrócił I sekretarz partii w czasie obrad III Zjazdu Partii w marcu 1959 roku. „ Główna troską partii ma być przeciwdziałanie temu aby różnice światopoglądowe w społeczeństwie w sprawie stosunku do religii nie były wykorzystywane przez siły wsteczne dla rozpalenia walki politycznej między wierzącymi a niewierzącymi i między Kościołem a państwem ludowym „ Partia przeciwstawia się wszelkim próbom rozpalenia fanatyzmu religijnego oraz wszelkim przejawom dyskryminacji z powodu pozytywnego czy negatywnego stosunku do religii . Działalność duszpasterska nie może być w żadnym razie wykorzystywana ł a celów politycznych dla przeciwstawienia wierzących, niewierzącym dla atakowania polityki naszej partii i rządu ludowego (33).
Episkopat Polski odpowiedział na postępowanie władz w liście skierowanym do wiernych we wrześniu 1960 roku. Zamierzał nie tylko odpowiadać na postępowanie władz ale próbował edukować historycznie naród według własnych planów . Czytamy w liście co zdaniem prymasa i biskupów stanowi największe zagrożenie , dla wiary i Kościoła w Polsce. Wiara katolicka, jest kamieniem węgielnym jednoczącym naród i państwo, wychowała niemal wszystkie pokolenia od Mieszka i Bolesława poprzez świętych i błogosławionych mężów nauki , jak Kopernik i mistrzów słowa jak Skarga, Mickiewicz aż do kapłanów i świeckich ofiar obozów koncentracyjnych i powstańców warszawskich, wiara jest zdaniem władz wstecznictwem ciemnotą i zacofaniem ( 34).
Słowa prymasa Wyszyńskiego wygłoszone w czasie nabożeństwa żałobnego z okazji rocznicy śmierci kardynała A. Hlonda w październiku 1960 roku skierowane były do wiernych w nadzwyczaj aktualnej sprawie , obecności lekcji religii w szkołach państwowych. W czasie kazania stwierdził ,że tak samo jak w przeszłości toczy się walka o wolny Kościół i wolną Polskę ( 35).
————————-
Przypisy
1. P. Raina, Kardynał Wyszyński, t. III, Czasy Prymasowskie 1956-1961, Warszawa 1994, s. 11.
2. T. Torańska , Oni, Warszawa 1989, s. 389-390 .
3. W. Gomułka, Przemówienia, październik 1956 – wrzesień 1957, Warszawa 1957, s. 115.
4. P. Raina , Kardynał Wyszyński, t. III, s. 13-15.
5. Tamże, s. 29-39.
6. J. Golmont-Hennelowa, Łatwy katolicyzm, Tygodnik Powszechny, nr 1 z 6 stycznia 1957 r.
7. A. Gołubiew, Dlaczego bierzemy udział w sprawach politycznych, Tygodnik Powszechny, nr 2 z 13 stycznia 1957 r.
8. S. Kisielewski, Dwugłos o idealizmie i realizmie, Tygodnik Powszechny, nr 1 z 25 grudnia 1956 r.
9. C. Bartnik, Pedagogia narodowa, Lublin 2001, s. 169.
10. S. Stomma, Dwugłos o idealizmie i realizmie, Tygodnik Powszechny, nr 1 z 25 grudnia 1956 roku.
11. S. Markiewicz, Stosunki między państwem a Kościołem, Warszawa 1970, s. 25.
12. Zespół Tygodnika, Tygodnik Powszechny, nr 3 z 3 lutego 1957 r.
13. S. Wyszyński, To jest nasz program prymasowski, Gniezno 2 lutego 1957 r., (w:) tegoż, Dzieła zebrane, t. III, s. 137-142.
14. A. Dudek, R. Gryz, Komuniści i Kościół w Polsce 1945-1989, Kraków 2003.
15. Zespół Tygodnika, Pozytywizm, Tygodnik Powszechny, nr 15 z 14 kwietnia 1957 r.
16. Fragment kazania ks. Stefana Wyszyńskiego wygłoszonego w kościele św. Krzyża 4 listopada 1957 r., Kierunki z 11 listopada 1957 roku.
17. P. Raina, Kardynał Wyszyński, t. III, s. 78.
18. P. Raina, Kardynał Wyszyński, t. III, s. 162-163.
19. Artykuł redakcyjny, Dokąd zmierza kierownictwo kościoła, Argumenty, nr 5 z 15 marca 1958 r.
20. S. Wyszyński, Akademicy przed Milenium, (w:) tegoż, Dzieła zebrane, t. IV, Warszawa 2002, s. 101-110.
21. S. Wyszyński, Śluby jasnogórskie – wielkim powstaniem Ducha narodu, (w:) Dzieła zebrane, t. IV, Warszawa 2002, s. 110-122.
22. P. Raina, Kardynał S. Wyszyński, t. III, s. 89-90.
23. S. Wyszyński, W światłach tysiąclecia – chrześcijaństwa Polski, Tygodnik Powszechny, nr 22 z 1 czerwca 1958.
24. J. Dąbrowski, Podtekst wypowiedzi księdza prymasa, Argumenty z 15 lipca 1958.
25. P. Raina, Kardynał Wyszyński, t. III, s. 91-93.
26. A. Dudek, R. Gryz, Komuniści a Kościół w Polsce 1945-1989, Kraków 2003, s. 138-145.
27. Dziennik Ustaw 1961, nr 32, poz. 160.
28. Przemówienie Tow. Sztachelskiego na naradzie w sprawie działalności kleru 24 sierpnia 1958, AAN, Urząd do Spraw Wyznań, teczka nr 56-877.
29. Ostatnie posiedzenie Biura Politycznego KC PZPR z dnia 26 06 1958, AAN, Urząd do Spraw Wyznań, teczka nr 125-23.
30. Notatka dotycząca pracy Episkopatu w pierwszym roku Milenijnym 3 maja 1957 – 3 maja 1958. AAN, Urząd do Spraw Wyznań, teczka nr 56- 876.
31. Kazanie kardynała Stefana Wyszyńskiego, Malbork 18 sierpnia 1959 r., AAN, Urząd do Spraw Wyznań, teczka nr 64-66, s. 157-159.
32. R. Warecki, O sojuszu tronu z ołtarzem, Argumenty, nr 20 z 15 czerwca 1959 r.
33. Referat Władysława Gomułki wygłoszony na III Zjeździe PZPR, Argumenty, nr 12 z 22 marca 1959 r.
34. Episkopat Polski Do dzieci Bożych Kościoła Chrystusowego z 4 września 1960 r., AAN, Urząd do Spraw Wyznań, teczka nr 64- 66, s. 152-159.
35. Kazanie Prymasa Stefana Wyszyńskiego wygłoszone w czasie nabożeństwa żałobnego z okazji rocznicy śmierci kardynała Hlonda 22 października 1960 r., AAN, Urząd do Spraw Wyznań, teczka nr 64-66, s. 189-190.
