Praca Lecha Mażewskiego zajmuje się analizą ustrojowo polityczną systemu autorytarnego jaki mieliśmy w PRL od października 1956 aż do wyborów do Sejmu i Senatu z czerwca 1989 roku. Lech Mażewski przyjął w swojej monografii konstrukcję chronologiczno- rzeczową. Autor używa pojęcia „ posttotalitarny autorytaryzm „ i pragnie tym samym zwrócić uwagę na trzy kwestie. Po pierwsze autorytaryzm oznacza system władzy nieograniczonej, pragnącej podporządkować sobie nie tylko tradycyjną politykę, ale również z całą domeną społeczną. Po drugie mieliśmy w PRL do czynienia z porządkiem autorytarnym, który ukształtował się po upadku demokratycznego totalitaryzmu. Po trzecie powstanie posttotalitarnego autorytaryzmu było wielka klęską komunistycznego totalitaryzmu. Jak słusznie zauważa autor podstawową cechą posttotalitarnego autorytaryzmu w PRL była jego dążność do liberalizacji, ustroju nie do jego demokratyzacji.
Użyte przez L. Mażewskiego określenie „ demokratyczny totalitaryzm” dla określenia istoty systemu politycznego panującemu w PRL w latach 1944 -1956 może wywołać w czytelniku zdecydowanie krytyczne stanowisko. Racje autora, że w latach 1944 – 1948 w Polsce mieliśmy okres ostrej walki politycznej, która stanowi etap pośredni między rozwiązaniami radzieckimi a demoliberalnym kapitalizmem wzbudza również krytyczną ocenę. Walka ta z góry jednak była skazana na przegraną 1985, o czym autor nas nie informuje, sfałszowano zarówno wyniki referendum konstytucyjnego z 1946 roku jak i wyborów parlamentarnych z 1947, wychodząc z prostej stalinowskiej zasady „ nie ważne jak kto głosuje ważne kto liczy głosy „. Sam Władysław Gomułka sekretarz generalny PPR przyznawał w 1945 roku że władzy raz zdobytej komuniści nigdy nie oddadzą. Jednak po zdobyciu niczym nieograniczonej władzy na przełomie 1949-1950 rok dokonuje się w Polsce zwrot polityczny idący w kierunku radzieckich rozwiązań politycznych. Polska jako państwo demokracji ludowej, pełniło funkcję państwa dyktatury proletariatu. Ukoronowaniem tego zwrotu było przyjęcie Konstytucji PRL z 22 VII 1952 roku wzorowanej na stalinowskiej ustawie zasadniczej z 5 XII 1936 roku. We wstępie do Konstytucji widnieje zapis „ władza należy do ludu pracującego miast i wsi „ (1) który sprawuje władzę przez swych przedstawicieli do Sejmu i Rad Narodowych „ (2). „Przedstawiciele ludu w Sejmie PRL i Rad Narodowych są odpowiedzialni przed wyborcami przez nich są odwoływalni „ (3 ). Konstytucja PRL w rzeczywistości była fasadą, która miała przesłaniać smutną powszechną znaną rzeczywistość. Całkowitym milczeniem pominięto istnienie i rolę PZPR w budowaniu totalitarnego porządku politycznego. Władza w PRL nie należała do owego ludu pracującego miast i wsi, lecz do aparatu partyjnego PZPR. Konstytucja jako taka potrzebna była jako fundament zmian politycznych jakie dokonały się w Polsce po 1945 roku. Analiza jakiej dokonuje autor, oceniając Konstytucję z 1952 roku może nas prowadzić na manowce. Faktem wynikającym z Konstytucji jest ten, że Rada Ministrów jest „ naczelnym wykonawczym i zarządzającym organem władzy państwowej (4) i była powoływana przez Sejm. Ale faktem nie zapisanym w Konstytucji była również zasada, że premier wykonywał polecenia Biura Politycznego KC PZPR. Określenie demokratyczny totalitaryzm może zastanawiać , bowiem słowo demokracja oznacza władzę ludu i stoi w głębokiej opozycji do totalitaryzmu, który jest ideą na wskroś niedemokratyczną.
Istnienie totalitarnego porządku w Związku Radzieckim i pozostałych krajach bloku socjalistycznego po śmierci J. Stalina w 1953 roku okazało się niemożliwe w jego klasycznej wersji. Wydarzenia z października 1956 roku w Polsce stanowią przejście od totalitaryzmu do autorytaryzmu. Odrzucenie stalinizmu nie oznaczało zmiany ustroju, ale stanowiło punkt zwrotny. Zdaniem Krystyny Kersten „ rok 1956 to zasadnicza cezura dzieląca powojenne dzieje na dwa okresy , odpowiadające dwóm fazom dynamiki systemu tworzonego przez komunistów , fazie wstępującej i fazie zstępującej, fazie wzrostu i fazie stopniowego rozkładu ( 5). W sensie prawnym zmiany nie nastąpiły niemal w ogóle, Konstytucji z 1952 nie nowelizowano . Zmieniły się co prawda zasady postępowania, władza nadal znajdowała się w rękach partii, ale po 1956 roku Sejm stał się miejscem legalizowania, ubierania w formę prawną decyzji podjętych przez PZPR. W. Gomułka był jedynym I sekretarzem partii, który nie potrzebował fałszować wyników wyborów przeprowadzonych w 1957 roku. Jednak drogą demokratyzacji państwa Gomułka nie podążył. Nie był w stanie i nie chciał przeprowadzić głębokich reform społeczno – gospodarczych. Dlatego odszedł w niesławie po krwawym grudniu 1970 roku.
W PRL nie stworzono przejrzystego systemu przekazywania władzy , który mógłby zapobiec podobnym wydarzeniom politycznym. Następca W. Gomułki podążył drogą dezideologizacji partii, nieefektywnym naciskiem ideologicznym, zastępując go grą interesów lub zwykłą korupcją (6). Dokonane przez ekipę E. Gierka zmiany Konstytucji w 1976 roku dotyczyły istoty państwa socjalistycznego. Polska miała wkroczyć w „ nowy wyższy etap rozwoju „ ( 7). Wprowadzono dodatkowy artykuł 6 Konstytucji , który dotyczył polityki zagranicznej , PRL miał się kierować „ interesem narodu polskiego „ ale respektując cele i wytyczne PZPR „ umacnia przyjaźń i współpracę z ZSRR i innymi państwami socjalistycznymi „ ( 8 ). Postanowienia tego rodzaju, jak uważa autor, ograniczały suwerenność PRL. Artykuł 3 Konstytucji mówił o tym że „ przewodnią siłą w budowie socjalizmu „ jest PZPR . Dokonanie zmiany w Konstytucji podkreślały istotę systemu politycznego PRL i jego założenia ustrojowe. Równie interesujące jak dokonane zmiany w ustawie zasadniczej są przyczyny wprowadzenia zmian w Konstytucji, o, których nie wspomina autor. E. Gierek chciał poprzez dokonane zmiany w Konstytucji udowodnić I sekretarzowi KPZR Leonidowi Breżniewowi, że dokonujące się w Polsce zmiany społeczno – gospodarcze nie zagrażają socjalizmowi . Słabnąca ideologicznie PZPR i jej I sekretarz E. Gierek chcieli tym samym przykryć niewygodną dla siebie prawdę o kryzysie państwa i partii. Wprowadzone wtedy rozwiązania ustrojowe nie ograniczały polskiej suwerenności, gdyż tą straciliśmy w 1944 roku na rzecz ZSRR.
To samo można powiedzieć wprowadzonym zapisie w Konstytucji o przewodniej sile narodu czyli PZPR. Od samego początku istnienia PRL, PPR a później PZPR sprawowały niczym nieograniczoną władzę w Polsce. Konstytucja z 1952 roku wzbogaciła się te artykuły , których z racji pośpiechu i braku wyobraźni nie wprowadzono od samego początku. Polityka gospodarcza E. Gierka doprowadziła kraj w latach 70 -tych na skraj katastrofy ekonomicznej . Zaciągano kredyty na budowę nowych zakładów przemysłowych, które miały uczynić z Polski dziesiątą potęgę gospodarczą świata. Bezpieczny dla kraju poziom zadłużenia przekroczony został w 1973 roku. Przez następne lata Polska niebezpiecznie się zadłużała , bez jakichkolwiek szans na spłatę rosnącego zadłużenia. Spokój społeczny był kupowany przez partię w bankach zachodnich. Bez dogłębnych reform systemowych , społecznych, gospodarczych i politycznych nie było możliwe dalsze istnienie tego systemu władzy. Niestety o tych jakże ważnych wydarzeniach autor nie wspomina skupiając się na kwestiach prawno- ustrojowych.
Równie duże znaczenie dla sytuacji politycznej w drugiej połowie lat siedemdziesiątych miał wybór Karola Wojtyły na stolicę Piotrową i jego pielgrzymka do kraju w czerwcu 1979 roku. Wybuch społecznego niezadowolenia w lecie 1980 i powstanie NSZZ „ Solidarność „ było tylko logicznym następstwem tych wydarzeń wcześniejszych wydarzeń . Dokonane w pośpiechu zmiany władz partii na przełomie sierpnia i września 1980 roku niewiele zmieniały . PRL i jego władze stanęły przed największym kryzysem społeczno- politycznym w swych 35 letnich dziejach. Opozycja polityczna znalazła swoje miejsce w niezależnym ruchu związkowym. PZPR i jego władze traciły resztki społecznego poparcia. Jedynym sposobem uratowania władzy okazała się przemoc, zawiodły wszystkie dotychczasowe środki politycznego komunikowania się ze społeczeństwem. Przejęcie przez wojsko władzy w państwie po 13 XII 1981 roku osłabiło kierowniczą rolę partii w państwie (9). W rzeczywistości osłabienie roli partii nastąpiło w czasie solidarnościowej bezkrwawe rewolucji, o czym nie dowiadujemy się z kart tej pracy. W. Jaruzelski I sekretarz PZPR ratował w jedyny możliwy sposób władzę w rękach partyjnej nomenklatury. Do „ Solidarności w roku 1980 „ zapisało się ponad milion członków partii. Sukces W. Jaruzelskiego i jego ekipy wprowadzającej „stan wojenny” był sukcesem pyrrusowym doprowadzając PZPR na skraj upadku. Ponad 30 % członków partii oddało po 13 XII 1981 roku legitymacje partyjne. Przeciwko strajkującym robotnikom użyto wszystkich dostępnych sił wojskowych i policyjnych. PZPR pozostała partią aparatu policyjno- wojskowego – robotnicy i inteligencja całkowicie odrzucili ten model polityczny.
PRL wkraczał w fazę przyspieszonej destrukcji, którego nawet najsprawniejszy i najlepszy aparat władzy nie był w stanie przeciwdziałać. PZPR traciła swoje miejsce w strukturze władzy PRL, wprowadzenie stanu wojennego i jego następstwa prowadziło zdaniem autora do przekształcenia PRL w państwo prawa (10 ). Opinia autora jest tyleż odważna, co nieprawdziwa. Wprowadzenie stanu wojennego 13 XII 1981 roku nastąpiło z naruszeniem Konstytucji PRL. Stan wojenny wprowadziła Rada Państwa w czasie sesji Sejmu, co naruszało podstawy ustrojowe ludowego państwa i jego Konstytucję. Ekipa Jaruzelskiego pragnęła pokazać społeczeństwu polskiemu, że w porównaniu do poprzedników posiada czyste nieskorumpowane ręce. Stąd też ustanowiono dwa Trybunały: Stanu i Konstytucyjny (11) . Podobne polityczne znaczenie miało wprowadzenie instytucji Rzecznika Praw Obywatelskich. RPO miał być powołany nie do załatwiania skarg obywatelskich a jedynie do badań naruszeń prawa , ale także naruszeń zasad współżycia społecznego i sprawiedliwości społecznej. Dokonane zmiany mimo swych ograniczeń nie tworzyły państwa prawa z PRL lecz były pierwszym krokiem we właściwym kierunku. Podobnie ma się rzecz z ordynacją do Sejmu PRL . Nowa ordynacja została uchwalona 29 V 1985 roku, wprowadzała jedynie wybór między dwoma kandydatami ułożonymi w preferencyjnej kolejności w ramach mandatu z listy okręgowej (12 ). Kandydaci reprezentowali ten sam program wyborczy tę samą partię lub organizację społeczną. Wyborcy nie mieli żadnego wpływu na ustalanie list wyborczych. Prawo to posiadali jedynie działacze PRON. Na podstawie tej ordynacji wybory do Sejmu odbyły się tylko raz 13 X 1985 roku. Istotna dla władz była tylko frekwencja, według danych oficjalnych wyniosła około 78 %, według prowadzonych przez podziemną „ Solidarność „ danych w wyborach wzięło udział około 66 % wyborców . O nie tak dawnych praktykach fałszowania wyborów i podawania frekwencji na poziomie niemal 100 % nie było już mowy. Ekipa Jaruzelskiego znalazła się w trudnej sytuacji politycznej, jej nowe inicjatywy przyjmowano w kraju nieufnie. Poparcie społeczne było potrzebne nowej ekipie do wprowadzenia nowego otwarcia gospodarczego, stąd też pomysł wprowadzenia nowego punktu do Konstytucji PRL z 26 V 1987 o wyrażeniu woli przez społeczeństwo w drodze referendum (13). Odwołanie się do referendum ogólnokrajowego oznaczało złamanie fundamentalnej zasady PRL , że PZPR realizuje wolę ludu pracującego miast i wsi (14). Zapis ten miał ułatwić komunikację między społeczeństwem a władzami. Niestety i ten pomysł W. Jaruzelskiego przepadł w praktyce. W przeprowadzonym pod koniec 1987 referendum społeczeństwo odrzuciło pakiet proponowanych reform gospodarczych. Władze nie były już w stanie sfałszować wyników referendum konstytucyjnego. Podobny rezultat przyniosły ostatnie wybory do Rad Narodowych 1988 roku w których frekwencja nie przekroczyła 55 %. Podobnym sukcesem skończyły się liberalizacyjne pomysły ostatniego premiera PRL Mieczysława Rakowskiego od IX 1988 do VIII 1989 roku (15). W grudniu 1988 uchwalono trzy ustawy : o działalności gospodarczej z udziałem podmiotów zagranicznych, o zmianie kodeksu handlowego, o działalności gospodarczej ( 16 ). Nikt z obozu władzy nie był w stanie przełamać impasu politycznego w jakim znalazła się Polska po 13 XII 1981 roku. Rząd M. Rakowskiego doprowadził do końca proces odrzucenia systemu społeczno – politycznego ukształtowanego w Polsce po 1945 roku.
Bankructwo realnego socjalizmu musiało w końcu doprowadzić do rozmów z opozycją polityczną skupioną wokół Lecha Wałęsy. W końcu 1988 PZPR utraciła grunt pod nogami „ straciła zdolność i wolę zachowania władzy „ ( 17 ). Nawet szybsze o kilka lat reformy i dalsza liberalizacja systemu nie przedłużyłyby jego istnienia. Utrzymanie w PRL systemu liberalnego autorytaryzmu nie miało szansy powodzenia i z tym zdaniem autora należy się zgodzić. System polityczny PRL wypalił się jak uważa L. Mażewski. W rzeczywistości system ten nigdy nie osiągnął stanu pełnego społecznego zaspokojenia. Komunizm został Polsce narzucony po 1945 roku, o realnym wyborze społeczeństwa można było tylko pomarzyć. Przyjęte rozwiązania społeczne, gospodarcze okazało się nieefektywne i nieracjonalne. Komunizm został odrzucony przez społeczeństwo w pierwszych częściowo wolnych wyborach przeprowadzonych 4 VI 1989 roku. Praca Lacha Mażewskiego, dobrze udokumentowana, w niezwykle interesujący sposób przedstawia zmiany prawno ustrojowe do jakich dochodziło w lach 1952 – 1989. Mimo pewnych krytycznych uwag jakie znalazły się w recenzji , monografia L. Mażewskiego stanowi przykład ogromnej przewagi polityki nad prawem w historii PRL.
Przypisy.
1. Lech Mażewski , Posttotalitarny autorytaryzm PRL 1956-1989, Warszawa 2010, s.15.
2. Lech Mażewski, Posttotalitarny… , s. 16.
3. Marcin Zaremba , Dariusz Stola , PRL, Trwanie i zmiana ,Warszawa 2003, s.196.
4. Bolesław Bierut, O Konstytucji PRL, Warszawa 1952, s.27.
5. Krystyna Kersten, Rok 1956 – przełom? Kontynuacja ? Punkt zwrotny ? , „ Polska 1944-45- 1989. Studia i Materiały, 1997,tom III, s.18.
6. Andrzej Walicki, Polskie zmagania z wolnością , Kraków 2000, s. 107.
7. Lech Mażewski, Posttotalitarny…, s.79.
8. Lech Mażewski Psttotalitarny… , s. 81.
9. Andrzej Paczkowski, Polska 1986- 1989, Warszawa,2002, s. 96, L. Mażewski, tamże , s.107
10. Lech Mażewski, Posttotalitarny… , rozdział VI , W kierunku państwa prawa , s. 115-128.
11. Lech Mażewski, Postotalitarny… s. 120-121.
12. Wojciech Sokolewicz, Węzłowe problemy prawa wyborczego, „Państwo i Prawo „ 1985, nr 9,s.6
13. Lech Mażewski, Posttotalitarny…, rozdział VII, Referendalna demokratyzacja , s. 128-144.
14. Antoni Dudek, Reglamentowana rewolucja . Rozkład dyktatury komunistycznej w Polsce 1988-1990, Kraków 2004, s. 115-120.
15. Lech Mażewski, Posttotalitarny…, rozdział X, Sukcesy liberalizacji, s. 155-177.
16. Antoni Dudek, Reglamentowana …s. 187.
17. Lech Mażewski , Posttotalitarny…, rozdział XI, Wynegocjowany kres posttotalitarnego autorytaryzmu, s. 195.
